14 თებერვალი 2025

სტალინი და ქართულ-სომხური მიწების დაბრუნების საკითხი

სამამულო ომის დასრულების შემდეგ მალევე, 1945 წლის 7 ივნისს სსრკ-ს  საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარმა ვ.მოლოტოვმა კრემლში  თურქეთის ელჩი ს. სარპერი გამოიძახა  და რამდენიმე მოთხოვნა წამოუყნა : დაეთმოთ აღმოსავლეთ თურქეთის ტერიტორიები საბჭოთა კავშირისთვის, ნება დაერთოთ სსრკ-სთვის  სამხედრო ბაზების მშენებლობაზე. ასევე სსრ თურქეთისგან მოითხოვდა საბჭოთა-თურქეთის ბოსფორისა და დარდანელის სრუტეების  ერთობლივ კონტროლს.

მოლოტოვის თქმით „1921 წლის ხელშეკრულება, რომელიც დაიდო დღევანდელისაგან სრულიად განსხვავებულ პირობებში,  ამ ხელშეკრულებით  საბჭოთა კავშირი  შეურაცხყოფილი იყო ტერიტორიულ საკითხში“.

ვ.მოლოტოვმა პირდაპირ იკითხა: მზად იყო თუ არა თურქეთი განიხილოს ეს პრეტენზიები, რომლებიც ძალიან მნიშვნელოვანია საბჭოთა კავშირთან ურთიერთობის გასაუმჯობესებლად

(ვ. მოლოტოვის დღიურიდან. თურქეთის რესპუბლიკის ელჩის ს. სარპერის მიღება. 07.06.1945 , რუსეთის ფედერაციის საგარეო პოლიტიკის არქივი )

  ს. სარპერმა აღნიშნა, რომ „ეს საკითხი თურქეთში არ განიხილებოდა და თავად ელჩი არ ელოდა რომ საბჭოთა კავშირი დააყენებდა ასეთ პირობებს ხელშეკრულების დასადებად. თავად ეს ხელშეკრულებაც თავს საბჭოთა რუსეთმა მოგვახვია“.

მოლოტოვის თქმით, რადგან სამოკავშირეო ხელშეკრულების საკითხი დგას, მაშინ საბჭოთა-თურქეთის ურთიერთობები ფართო პერსპექტივით უნდა განიხილებოდეს და ყველა ორმხრივი პრეტენზია ფართო საფუძველზე უნდა გადაწყდეს.

მაგალითად, ვ.მოლოტოვმა მოიყვანა პოლონური საკითხი და გაიხსენა, რომ 1921 წელს პოლონეთი უსამართლოდ მოექცა რუსეთს, რაც  პოლონეთის დღევანდელმა ხელისუფლებამ ეს შეცდომა გამოასწორა.

ვ.მოლოტოვმა ხაზგასმით აღნიშნა: „თუკი საკითხის ტერიტორიული მხარე, საბჭოთა კავშირის, სომხეთისა და საქართველოს საზიანოდ გადაწყდებოდა, ეს უარყოფითად იმოქმედებდა სსრ-ს და თურქეთის ხანგრძლივ მეგობრულ ურთიერიერთობაზე.

 ს. სარპერი საკითხის ასეთ ფორმულირებას არ დაეთანხმა  და აღნიშნა, რომ როგორც ელჩი ის ვერ გაამართლებდა საკითხის ასეთ ფორმულირებას თავის მთავრობაში და თუ დაიწყება 1921 წლის ხელშეკრულების განხილვა, მაშინ ბევრი რამ შეიძლება აღმოჩენილიყო, რაც თურქეთის ინეტრესებს არ შეესაბამებოდა.  

ს. სარპერმა პირდაპირ განაცხადა, რომ თურქეთი არ თვლის 1921 წლის ხელშეკრულებას უსამართლოდ და სთხოვა მოლოტოვს არ დაეყენებინა ტერიტორიული საკითხები:

  • „ჩვენ ამას ვერ ავუხსნით საზოგადოებრივ აზრს და სსრკ-სადმი  სამართლიანობის რწმენა დაეცემა. საკითხი არც სსრკ-სთვის არის მნიშვნელოვანი და არც „სომხისთვის და არა საქართველოსთვის“. იმის გამო, რომ ტერიტორიული საკითხი შეაფერხებდა მოლაპარაკებების წარმატებას, სარპერმა შესთავაზა გადასულიყო უფრო მნიშვნელოვანი საკითხების განხილვაზე, რადგან როგორ უნდა აეხსნა თურქული საზოგადოებისთვის, რომ თურქეთმა ხელი გაუწოდა საბჭოთა კავშირს.
  • გარდა ამისა, კიდევ რამდენიმე კვადრატული კილომეტრი ტერიტორია არ ღირდა ამად“.

1945 წლის 18 ივნისს შედგა ვ.მოლოტოვისა და ს.სარპერის მეორე შეხვედრა.

ამჯერად თურქეთის ელჩმა ინიციატივა საკუთარ ხელში აიღო. მან ჰკითხა ვ.მოლოტოვს, თანახმა იყო თუ არა 1921 წლის ხელშეკრულებით ტერიტორიული პრეტენზიების განხილვისა და სრუტეში სამხედრო ბაზის შექმნის საკითხის გადადებაზე.

მოლოტოვმა უპასუხა, რომ თუ გადაიდო ორმხრივი პრეტენზიების განხილვა, მათ შორის საბჭოთა, „მაშინ მოკავშირეობის ხელშეკრულების დადების საკითხიც აღმოიფხვრება, თუმცა, თუ თურქეთის მთავრობას ყველა პრეტენზიის გადაწყვეტა სურდა, მაშინ ამის საფუძველზე საბჭოთა მთავრობა მზად იქნება სამოკავშირეო ხელშეკრულებების დასადებად“.

როდესაც ს. სარპერმა იკითხა, შეიცავდა თუ არა ვ. მოლოტოვს კითხვები ტერიტორიების და ბაზის შესახებ პრეტენზიებს,  მოლოტოვმა დადებითად უპასუხა.

შემდეგ ელჩმა სთხოვა ვ.მოლოტოვს, მოხსნას ეს პრეტენზიები დისკუსიიდან, რადგან თუ ისინი დარჩებოდნენ, წარმატებული მოლაპარაკების შანსი არ იქნებოდა.

ელჩმა აცნობა ვ.მოლოტოვს, რომ მას ჰქონდა მითითებები ამ საკითხთან დაკავშირებით მისი მთავრობისგან და დასძინა, რომ თურქეთს სურდა ხელშეკრულების დადება სსრკ-სთან, მაგრამ, თურქეთის მთავრობის აზრით, ეს პრეტენზიები არ შეიძლება ყოფილიყო განხილვის საგანი.

ელჩის მოსმენის შემდეგ მოლოტოვმა ნათლად და ცალსახად განაცხადა, რომ ამ ორი პუნქტის გარეშე არ იარსებებდა საკავშირო ხელშეკრულება.

ს. სარპერმა დააზუსტა, რომ მას არ აქვს ტერიტორიული საკითხის განხილვის უფლებამოსილება.

  • არა როგორც ელჩს, არამედ როგორც სარპერს, მას სურს განაცხადოს, რომ „არ არსებობს არანაირი ზღვარი და არანაირი სარგებელი ყველა სახის კვლევისგან ისტორიულ  უსამართლობაზე“.

 ის, სარპერი, ღრმად იყო შეწუხებული მოლოტოვთან საუბრის მიმდინარეობით, რასაც არ ელოდა. როდესაც ის ანკარაში ესაუბრა სსრკ-ს ელჩს თურქეთში ს. ვინოგრადოვს, ფიქრობდა, რომ თურქეთი და საბჭოთა კავშირი მრავალი წლის განმავლობაში შეთანხმებას მიაღწევდნენ.

 18 აგვისტოს თურქეთის ელჩთან შეხვედრაზე ვ.მოლოტოვმა არა მხოლოდ განსაზღვრა საჭირო ტერიტორიების ფართობი,  არამედ ოფიციალურად გამოაცხადა, რომ ისინი გახდებოდნენ სომხეთისა და საქართველოს საბჭოთა რესპუბლიკების შემადგენლობაში.

გერმანიაზე გამარჯვების ეიფორიაში საბჭოთა ხელმძღვანელობას აღარ აწუხებდა საერთაშორისო სამართლის ნორმების შესწავლა და  არ წუხდებოდა ადგილობრივი პარტიული კომიტეტების შექმნით.

  • საბჭოთა გათვლებით, ამ ქმედებით სომხეთის სსრ-ს ტერიტორია 80%-ით, ხოლო საქართველოს სსრ-ს ტერიტორია 8%-ით უნდა გაზრდილიყო.

სსრკ-ის პრეტენზიებმა თურქეთის წინააღმდეგ ლეგიტიმური გაოცება გამოიწვია მოკავშირეებში. პოტსდამის კონფერენციის წინა დღეს, ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა ა.ედენმა განუცხადა ვ.მოლოტოვს, რომ აქამდე არავის სმენია საბჭოთა კავშირის ტერიტორიული პრეტენზიების შესახებ თურქეთის წინააღმდეგ.

  • მოკავშირეებმა არ დაუჭირეს მხარი სსრკ-ს პოტსდამის კონფერენციაზე სრუტეების საკითხთან დაკავშირებით  და ჰ.ტრუმენმა შეაფასა  სსრკ-ს ტერიტორიული პრეტენზიები თურქეთის აღმოსავლეთ პროვინციებზე, როგორც სსრკ-ს და თურქეთის შიდა პოლიტიკა და დატოვა იგი განსახილველად თავად მოდავეების მიერ.

თავად სტალინს ეჭვი არ ეპარებოდა ამ მოთხოვნების სამართლიანობაში, უპირველეს ყოვლისა, თურქეთთან მიმართებაში.

1945 წლის ზაფხულში სსრკ საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარიატმა გაუგზავნა საიდუმლო ბრძანება საქართველოსა და სომხეთის სსრ-ს ხელმძღვანელობას, ისევე როგორც ორივე რესპუბლიკის საგარეო კომისარიატებს, დაეწყოთ საჭირო ინფორმაციის შეგროვება ტერიტორიის, ეთნიკური შემადგენლობის შესახებ.

1945 წლის აგვისტოში საბჭოთა სპეცსამსახურებმა მოიპოვეს დაშნაკის პარტიის მიერ მომზადებული „ჩვენი პროპაგანდისტთა გზამკვლევი“, რომელიც მნიშვნელოვანი წყარო გახდა სომხური მოძრაობის ინტერესების შესასწავლად.

ეს ბროშურა მაშინვე ითარგმნა რუსულად და გაიგზავნა სსრკ სახელმწიფო უშიშროების კომისარიატში. ბროშურის მთავარი არსი იყო ერთიანი და დამოუკიდებელი სომხეთის იდეის პროპაგანდა. ნათქვამი იყო, რომ დაშნაკცუტუნის პარტიის მთავარი სამიზნე იყო თურქეთი და მთელი ზეპირი და წერილობითი პროპაგანდა მიმართული უნდა ყოფილიყო თურქეთის წინააღმდეგ, თურქეთის სომხებით დასახლებული მიწების „გასათავისუფლებლად“ და დამოუკიდებელი სომხური სახელმწიფოს ჩამოსაყალიბებლად.

  ბროშურაში აღნიშნული იყო, რომ ანტითურქულ ბრძოლაში ქურთების ფაქტორს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა. ქურთების მოკავშირეებად მიჩნევით, დაშნაკებმა შესთავაზეს ხელი შეუწყონ მათი მოძრაობის გაძლიერებას და არავითარ შემთხვევაში არ დაუშვან ანტიქურთული თავდასხმები.

1945 წლის 6 ივლისს სომხეთის ხელმძღვანელობამ მიმართა ი.სტალინს და ვ.მოლოტოვს წერილით, რომელშიც ისინი „ისტორიულად ასაბუთებდნენ“ ტერიტორიულ პრეტენზიებს თურქეთის მიმართ.

სსრკ საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარიატის მოთხოვნით აგვისტოში სომხეთმა მოამზადა თავისი ტერიტორიული მოთხოვნები თურქეთზე და გაფართოებული ანგარიშის სახით წარუდგინა ვ.მოლოტოვს.

 ამ ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ცნობების საფუძველზე 18 აგვისტოს სსრკ საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარიატმა მოამზადა მოხსენება „საბჭოთა-თურქეთის ურთიერთობის შესახებ“.

მოხსენების მეორე ნაწილს ერქვა „თურქეთის მიერ ამიერკავკასიის საბჭოთა რესპუბლიკებს მიტაცებული ტერიტორიის საკითხი“. მოხსენებაში აღნიშნული იყო, რომ საბჭოთა-თურქეთის ურთიერთობების კიდევ ერთი გადაუჭრელი საკითხი, რომელიც სასწრაფოდ მოითხოვდა მის მოგვარებას, იყო თურქეთის მიერ პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ „მიტაცებული“ მიწების საკითხი.

1921 წლის 16 მარტს საბჭოთა რუსეთმა და თურქეთმა ხელი მოაწერეს ხელშეკრულებას და ისარგებლეს რუსეთის მძიმე ეკონომიკური და საერთაშორისო სიტუაციით. თურქეთმა მიაღწია ტერიტორიული საკითხის თავის სასარგებლოდ გადაწყვეტას.

 მან ჩამოაშორა ბათუმის ოლქი, ყარსის ოლქი და ერივანის ოლქი. პირველი ორი ტერიტორია რუსეთის შემადგენლობაში იყო 1878 წლიდან სომხეთის სსრ-ს მოხსენებაში აღნიშნულია, რომ ეს იყო სომხური მიწები უძველესი დროიდან, მაგრამ „შემდეგ ისინი მოექცნენ თურქეთის უღლის ქვეშ“.

  • სსრკ საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარიატს მიაჩნდა, რომ თურქეთის მიერ „ მიტაცებული“ მიწების საერთო ფართობი 26,000 კვ.კმ იყო. აქედან 20.500 კვ. საბჭოთა ხელმძღვანელობამ პირობა დადო, რომ სომხეთის სსრ ამჟამინდელი ტერიტორიის 80%-ს გადასცემდა სომხეთს.

 საკითხის ამ ფორმულირებამ სერიოზულად შეაშფოთა საქართველოს ხელმძღვანელობა. საქართველოს კომპარტიის (ბოლშევიკების) ცენტრალური კომიტეტის პირველმა მდივანმა კ. ჩარკვიანმა ეს საკითხი რესპუბლიკის ხელმძღვანელობასთან განიხილა და სამეცნიერო დაწესებულებებს დაევალა მოემზადებინათ ისტორიულ-ეთნოგრაფიული და გეოგრაფიული ინფორმაცია, რომელიც ადასტურებდა ბათუმის რაიონის სამხრეთი ნაწილის, ართვინის, არდაჰანისა და ოლთის რაიონებია   ქართველი ხალხისათვის .აბსოლუტური კუთვნილებას.

 კ.ჩარკვიანთან ამ საკითხის განხილვისას საქართველოს საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარმა გ.კიკნაძემ ჯერ წერილით მიმართა ლ.ბერიას, შემდეგ კი 1945 წლის სექტემბრის დასაწყისში თავად გაემგზავრა მოსკოვში.

მან შესჩივლა ლ.ბერიას, რომ სსრკ საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარიატის მოხსენებაში სომხეთის შემადგენლობაში უნდა შედიოდნენ არდაჰანი და ოლტინსკის ოლქები.

  • საქართველოს საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარი გ. კიკნაძე დაჟინებით მოითხოვდა, რომ საქართველოს სსრ შემადგელობაში  შესულიყო  12,760 კვ.მ. კმ, ხოლო სომხეთის სსრ შემადგელობაში   – 13,190 კვ. კმ.

სსრკ-ს სახალხო კომისართა საბჭოს გადაწყვეტილება უცხოელი სომხების რეპატრიაციის შესახებ, რომელიც 1944 წლის 2 დეკემბერს გამოქვეყნდა, თურქეთს ახალ უბედურება დაემატა.

ცნობილი გახდა, რომ  სსრკ-ში 1946-1949 წლებში 360-400 ათასი სომეხის ჩამოსვლა იგეგმება. მსოფლიოს ათზე მეტი ქვეყნიდან.

მიუხედავად იმისა, რომ სახალხო კომისართა საბჭოს გადაწყვეტილებაში საუბარი იყო საბჭოთა სომხეთში ჩასახლებაზე, მაგრამ ყველასთვის ცხადი იყო, რომ საუბარი იყო აღმოსავლეთ თურქეთის მიწებზე, რომელსაც ის მალე დაიკავებდა.

ამის შემდეგ საბჭოთა კავშირის საკონსულო ოფისებმა საზღვარგარეთ დაუყოვნებლივ დაიწყეს მუშაობა სომხების რეპატრიაციის წახალისების მიზნით.

თურქეთის პოლიტიკურ წრეებს მშვენივრად ესმოდათ, რომ ეს ხელოვნურად გაბერილი კამპანია მხოლოდ ერთ მთავარ მიზანს  – აღმოსავლეთის რეგიონების თურქეთს ჩამოშორებას ემსახურებოდა.

 ანკარაში აშშ-ს ელჩმა ე. უილსონმა სახელმწიფო მდივანს წერილი გაუგზავნა:

  • „თუ ვიმსჯელებთ ბოლო განცხადების მიხედვით, სსრკ-ს სურს გამოიყენოს საზღვარგარეთ მცხოვრები სომხები, რომელთაც სურთ გადავიდნენ სომხეთში თავისი განზრახვების განსახორციელებლად.

 არსებობს ცნობები თურქულ პრესაში რომ საბჭოთა გენერალური საკონსულო აწარმოებს ჩანაწერებს ეთნიკური სომხების შესახებ, რომლებმაც გამოთქვეს გადასახლების  სურვილი და 200-მდე განცხადება უკვე მიიღო გენერალურმა საკონსულომ.

 საგარეო საქმეთა სამინისტროს გენერალურმა მდივანმა მაცნობა, რომ მისი ინფორმაციით, განმცხადებელთა რაოდენობა 200-ზე მეტია და რომ საბჭოთა კავშირის გენერალური საკონსულო „იზიდავს“ სომხებს საბჭოთა სომხეთში გაგზავნის მიზნით.

 გამონახოს გზა გადასახლებისთვის, ნიშნავს  თურქეთის აღმოსავლეთ ვილაიეთების ანექსიას“.

ე. უილსონმა შესთავაზა სახელმწიფო დეპარტამენტს თავისი საელჩოების მეშვეობით საფრანგეთში, სირიაში, ლიბანში, ეგვიპტეში და სხვა ქვეყნებში, სადაც სომხები ცხოვრობენ, თვალყური ედევნებინათ სიტუაციისთვის და ეწამეობინათ  ზუსტი ჩანაწერები განსახლებულთა რაოდენობის შესახებ.

საინსტრუქციო დეპეშაში ნათქვამია, რომ სომხეთს არ შეეძლო დაესახლებინა ყველა მსურველი და ამიტომ ხელოვნურად შექმნილ პრობლემას შეუძლია გააძლიეროს საბჭოთა მოთხოვნები თურქეთის აღმოსავლეთ ვილაიეთებთან დაკავშირებით.

 დეპეშა შეიცავდა თხოვნას აშშ-ს დიპლომატიური ინსტიტუტებისადმი რეგულარულად მოეხსენებინათ სსრკ-ში წასული სომხური ოჯახების რაოდენობისა და შემადგენლობის შესახებ. (The Ambassador in Turkey (Wilson) to the State Secretary. 19.12.1945

მას შემდეგ, რაც 1946 წლის თებერვალში სახალხო კომისართა საბჭომ მიიღო პრაქტიკული ღონისძიებების გეგმა საბჭოთა სომხეთში სხვა ქვეყნებში მცხოვრები  სომხების რეპატრიაციისთვის, ცხადი გახდა, რომ სამუშაოები გეგმის მიხედვით არ ხორციელდებოდა. პროპაგანდისტული კამპანია არ შეესაბამებოდა რეალურ მდგომარეობას.

1947 წლის 22 მაისს სომხეთის კომუნისტური პარტიის (ბოლშევიკების) ცენტრალური კომიტეტის მდივანმა გ. არუტინოვმა მოახსენა სტალინს, რომ ჩამოსული უცხოელი სომხების რაოდენობა იყო 50 945, საიდანაც 20. 900 მათ შეეძლოთ მუშაობა სამრეწველო და სამშენებლო ობიექტებზე, კოლექტიურ და სახელმწიფო მეურნეობებზე.

1948 წლის 7 აგვისტოს საკავშირო კომუნისტური პარტიის (ბოლშევიკების) ცენტრალური კომიტეტის პოლიტბიურომ კვლავ განიხილა საკითხი „უცხო სომხების სომხეთის სსრ-ში რეპატრიაციის შესახებ“.

 დისკუსიის დროს გაირკვა, რომ საფრანგეთის მრავალრიცხოვანი კოლონიებიდან 2 ათასზე მეტი სომეხი ჩამოვიდა, სირიიდან და ლიბანიდან 3500 და აშშ-დან 750 სომეხი. პოლიტბიურომ რეკომენდაცია გაუწია რეპატრიაციის პროცესის გაგრძელებას მინისტრთა საბჭოს 1947 წლის 10 დეკემბრის დადგენილების შესაბამისად. მაგრამ დისკუსიების ტონმა აჩვენა, რომ რეპატრიაციისადმი ინტერესი უკვე კლებულობდა.

ცხადი იყო, რომ 1948 წლის რეპატრიაციის გეგმა არ შესრულდებოდა.

 თურქული მიწების დაბრუნების  მცდელობების წარუმატებლობამ შეამცირა რეპატრიაციის ინტერესი და, მოახლოებული სირთულეების გათვალისწინებით, 24 აგვისტოს სომხეთის კომუნისტური პარტიის ცენტრალურმა კომიტეტმა მიიღო გადაწყვეტილება 1948 წლის რეპატრიაციის გეგმის შემცირებაზე და 1949 წელს რეპატრიაციის მთლიანად შეწყვეტაზე.

სსრკ-ს პრეტენზიები მოხსენიებულია უინსტონ ჩერჩილის ფულტონის სიტყვაში , რომელიც ცივი ომის დასაწყისად არის მიჩნეული :

  •  „თურქეთი და სპარსეთი ღრმად შეშფოთებულნი და შეშფოთებულნი არიან იმ პრეტენზიებით, რომლებიც მათ მიმართ წარმოიქმნება და ზეწოლა, რომელსაც ისინი ექვემდებარებიან მოსკოვის მთავრობის მხრიდან. …”

ამერიკელი ისტორიკოსის ედვარდ მარკის თქმით, სწორედ თურქეთის ირგვლივ 1946 წლის აგვისტოს კრიზისმა და სსრკ-ს სამხედრო მომზადებამ აიძულა ამერიკული სარდლობა შეემუშავებინა პირველი სერიოზული გეგმა სსრკ-ს წინააღმდეგ ბირთვული ომისთვის , რამაც, თავის მხრივ, გამოიწვია კრემლის უარი ომის დაწყების და  შემდგომ ესკალაციაზე. “კარგია, რომ დროზე დავიხიეთ”, – იხსენებს მოგვიანებით მოლოტოვი.

ტრუმენის დოქტრინის ფარგლებში შეერთებულმა შტატებმა თურქეთს (საბერძნეთთან ერთად) ფინანსური და სამხედრო დახმარება გაუწია. 1952 წლის თებერვალში თურქეთი შეუერთდა ნატოს , რაც ასევე დაკავშირებული იყო ამ ვითარებასთან.

ზოგადად, სსრკ-მ, ისევე როგორც ირანთან ომის შემდგომ ურთიერთობაში, მიზანს ვერ მიაღწია.

პირიქით, სსრკ-მ საპირისპიროს მიაღწია: ამერიკული პოზიციების გაძლიერება, ანგლო-ამერიკული კოალიციის გაერთიანება, სსრკ-ს, როგორც ექსპანსიონისტური ძალის იმიჯის დადასტურება, რომლის შეჩერება მხოლოდ ძალით შეიძლება, ხოლო თურქეთი, ტერიტორიების ნაწილის დაკარგვის შიშის გამო, მტკიცედ შევიდა დასავლეთის ბანაკში.

სტალინის გარდაცვალებიდან მალევე, 1953 წლის 30 მაისს, სსრკ საგარეო საქმეთა სამინისტრომ სპეციალურ ნოტაში უარყო ტერიტორიული პრეტენზიები თურქეთის მიმართ და მოთხოვნები სრუტეებზე.

გამოცხადდა: „სომხეთისა და საქართველოს მთავრობებმა შესაძლებლად მიიჩნიეს უარი ეთქვათ ტერიტორიულ პრეტენზიებზე თურქეთის მიმართ“ და „საბჭოთა მთავრობა შესაძლებლად მიიჩნევს სსრკ-ს უსაფრთხოების უზრუნველყოფას სრუტეების მხრიდან იმ პირობებით, რომლებიც თანაბრად მისაღები იქნება ორივესთვის. ამრიგად, საბჭოთა მთავრობა აცხადებს, რომ საბჭოთა კავშირს არ აქვს ტერიტორიული პრეტენზია თურქეთის მიმართ“

თურქეთის ექს.პრეზიდენტმა სულეიმან დემირელმა ერთ-ერთ საჯარო განცხადებაში გაამართლა თურქეთის ნატოში შესვლა და მის ტერიტორიაზე ამერიკული ბაზების შექმნა, რაც მოხდა მას შემდეგ, რაც საბჭოთა კავშირმა 1953 წელს უარი თქვა თავის პრეტენზიებზე, სწორედ სსრკ-ს ტერიტორიული პრეტენზიებით.